Mniejsza od Bogatki, z oryginalnym i skomplikowanym rysunkiem na głowie, i dobrze widocznym, zaostrzonym, sterczącym w górę zaostrzonym czubkiem. Obie płci ubarwione jednakowo, wierzch ciała jednolicie szarobrazowy, spod jasny, szarokremowy. Młode osobniki są mniej kontrastowo ubarwione.
Czubatka najchętniej zamieszkuje starsze wiekiem bory sosnowe i świerkowe, rzadziej lasy mieszane.
Zamieszkuje większość kontynentu europejskiego, oprócz Irlandii, południowych obszarów Wielkiej Brytanii, północnej Skandynawii, Włoch, południowej Grecji, Azji Mniejszej i Europy Południowo-Wschodniej. Można ją spotkać od Hiszpanii i Francji, w Szkocji aż po obszary leżące na wschód od Uralu. Typowo osiadły, ale niekiedy odbywa wędrówki na niewielkie odległości, koczując stadami wspólnie z innymi sikorami. Wyróżnia się 6-7 podgatunków.
W Polsce średnio liczny ptak lęgowy na terenie całego kraju (lokalnie na terenach ubogich w drzewa iglaste to ptak nieliczny lub bardzo nieliczny), w górach dochodzi do górnej granicy lasu. Pozostaje na zimę, nie wędruje, co sprzyja rzadkiej u wróblowatych monogamii. W Polsce występują 2 podgatunki czubatki – na zachodzie spotyka się Parus cristatus mitratus o nieco dłuższym dziobie i rdzawym nalocie na kuprze, a na wschodzie Parus cristatus cristatus o bardziej szarym upierzeniu i wyraźniejszych barwach na głowie.
Gniazdo wymoszczone sierścią z domieszką wełny zakłada w dziupli pruchniejącego pnia badź w opuszczonym gnieździe wiewiórki.
Od kwietnia do czerwca składa 5-11 białych, brązowo nakrapianych jaj, które są wysiadywane 15-18 dni, młode opuszczają gniazdo po ok. 3 tygodniach.
Dlugość całego ciała do 12 cm, rozpietość skrzydeł 20 cm, skrzydło złożone 6,1 – 6,8 cm, ogon 5,5 cm, waga 10 – 11 g.
Najchętniej przebywa wśród gałęzi i zdradza swą obecność śpiewem. Choć dość licznie występuje w borach, to nie jest zbyt dobrze znana ze względu na stałe przebywanie w koronach iglastych drzew. Czubatki są nieco mniejsze od wróbla domowego, ale dorównują wielkością modraszkom. To bardzo ruchliwe i niepłochliwe ptaki, choć są mniej towarzyskie niż inne sikory. Zwykle nie kryje się przed człowiekiem. Po okresie lęgowym tworzy liczące nawet kilkadziesiąt osobników stada. Zimą przyłącza się do innych gatunków sikor, dzięciołów, mysikrólików, kowalików i pełzaczy i tworzy stada mieszane szukające razem pokarmu i wzajemnie się ostrzegające przed drapieżnikami. Sikora czubatka żyje przeciętnie 5 lat, choć gdy środowisko jest dla niej sprzyjające pojedyncze osobniki dożywają nawet do 10 lub 12 lat.
