Czyż to mały ptak z rodziny łuszczaków – kuzyn zięby.
Czyżyki ubarwiony jest żółto – zielono, ma krótki ogon i spiczasty dziób, samiec w szacie godowej ma ciemną czapeczkę i takiego koloru plamkę na gardle, poza szarym policzkiem reszta głowy wraz z szyją i piersią koloru żółtego, a kark wraz z grzbietem koloru zielonkawo – oliwkowego. Na ciemnych skrzydłach żółte paski. Ogon krótki, głęboko wcięty, na końcu czarny, a przy nasadzie żółty (obrzeżenie). Szarozielone samice ubarwione podobnie do samców, ale bledsze, mniej jaskrawe i wyraźniej ciemno kreskowane. Na szarozielonej głowie nie mają czarnej czapeczki. Pierś i kuper jest u nich białawy, niewyraźnie kreskowany. Młode podobne do samic, ale bardziej brązowe, jaśniejsze i mocno, ciemno kreskowane.
Obok Szczygła czyże były jednym z najczęściej hodowanych w klatkach ptaków. Ptak nie charakteryzuje się jaskrawym ubarwieniem, ale ma elegancki wygląd, a osobniki żyjące w niewoli nie tracą swej ruchliwości i wesołego świergotu.
Zamieszkuje Europę poza północnymi krańcami – Wielką Brytanię, Pireneje, środkową i wschodnią Europę, umiarkowane szerokości Azji – Azję Mniejszą, Iran, środkową Azję, Daleki Wschód po Sachalin i Japonię. Na południu areału można go spotkać tylko w wysokich górach. Izolowana populacja żyje w Mandżurii. Ptak wędrowny lub częściowo wędrowny, zimuje w zachodniej i południowo-zachodniej Europie. W tym okresie stada czyży mogą liczyć 30 osobników. Przeloty w marcu/kwietniu i wrześniu/październiku. W latach nieurodzaju inwazyjnie pojawia się w środkowej i zachodniej Europie przez cały rok.
Czyże zamieszkują starsze lasy iglaste lub liściaste z dużą domieszką jodły i świerka, rzadziej obserwowany w zadrzewieniach typu parkowego z obecnymi tam drzewami iglastymi.
W Polsce średnio liczny (lokalnie nieliczny) ptak lęgowy w górach (Karpaty i Sudety z pogórzem) i na północnym wschodzie, w strefach naturalnego występowania świerka. Na pozostałym obszarze występuje sporadycznie i w znacznym rozproszeniu, choć częściej w trakcie migracji. Kraj zamieszkuje cały rok, choć niziny najczęściej odwiedza zimą czyże z północno-wschodniej części kontynentu (Skandynawii, północnej Rosji). Te ptaki, które tu gniazdują latem zimą przebywają w Europie zachodniej i południowo-zachodniej.
Konstrukcja budowana przez obojga partnerów jest misternie uwita z korzonków, mchu, traw, włókien roślinnych, a wyścielona piórami, puchem roślinnym i sierścią. Z zewnątrz oblepiona jest pajęczynami, przędzą z owadzich kokonów. Ma kształt silnie wgłębionej, grubościennej i małej czarki. Gniazdo ulokowane jest w bocznych, poziomych gałęziach korony świerka lub innego drzewa iglastego na wysokości od 8 m, dobrze zamaskowane (czasem dodatkowo strzępkami porostów). To powoduje, że w okresie lęgowych rzadko się je widuje. Tworzone pary są monogamiczne.
Od kwietnia do maja składa 4 -5 niebieskawych i nakrapianych jaj, które wysiaduje 13 dni, młode opuszczają gniazdo po 13 – 15 dniach.
Podczas gdy samica wysiaduje jaja, samiec zajmuje się dostarczaniem jej pożywienia, czyni to nawet po wykluciu się piskląt, wtedy to matka odbiera pokarm i obdziela młode.
Pożywienie Czyża stanowią: głównie nasiona olchy, wierzby i brzozy, chwastów, a także nasiona drzew iglastych (zimą głównie świerku i jodły), krzewów i bylin, pączki wielu roślin. W sezonie lęgowym je owady (mszyce, drobne gąsienice) i pająki. Po przymrozkach niemal wyłącznie nasiona olch. Zimą pojawiają się przy karmnikach, gdzie chętnie zjadają nasiona konopi, słonecznika i siemię lniane. Pisklęta karmione są owadami i nasionami.
Czyże gromadzą się w stada i w trakcie ciągłego szczebiotania i wabienia przemieszczają się pomiędzy koronami drzew przelatując z jednej na drugą szyszeczkę brzozy lub olchy. Nasiona wyjadają w akrobatycznych pozach – wydłubują je swym trójkątnym, ostrym dziobem. Towarzyszy temu ciche pogwizdywanie. Z cienkich gałązek potrafią zwisać grzbietem w dół. Pod drzewami szukają pożywienia tylko zimą w czasie mrozu kiedy nie mogą żerować na gałęziach i gdy nasiona wypadają z drzew. Chętnie przylatują też do zarośniętych potoków i źródeł nie tylko by się napić, ale też by się wykąpać. Robią to nawet w czasie mrozu.
„Atlas Ptaków” Marcin Karetta; Bielsko-Biała 2010.
